آیه 90 سوره یوسف

قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ (90)

قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ‌: گفتند هر آينه تو يوسف هستى؟! قالَ أَنَا يُوسُفُ‌: گفت من يوسف هستم. اظهار اسم نمود و نگفت من او هستم به جهت تعظيم آنچه بر او واقع شده بود از ظلم برادران. كأنّه گفت من مظلومى هستم كه ظلم بزرگى بر من نموديد، و خداى تعالى مرا به اعظم مناصب نائل فرمود، و من عاجزى هستم كه قصد كشتن من كرديد و در چاه انداختيد و انواع ذلت را روا داشتيد، و حال مرا بدين قدرت مشاهده نمائيد به مراحم حضرت احديت.

وَ هذا أَخِي‌: و اين بنيامين برادر من است پدر و مادرى. اين را براى معرفى خود ذكر نمود. ابن عباس گويد: يوسف چون بيرون آمدى از فرط جمال و صيانت و سياست ملك مبرقع بودى، وقتى اين كلام را گفت: برقع از روى خود انداخت. يا بنا بقولى تاج از سر برداشت و علامت معهوده نمودار شد، برادران او را شناختند. «1» بعد اظهار تشكر نمود: قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا: بتحقيق منت گذارد خداوند سبحان بر ما به اجتماع بعد از طول تفرقه، يا منت فرمود بر ما به تمام خير در دنيا و آخرت. إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ‌: بدرستى كه شأن چنين است هركس بپرهيزد و

«1» تفسير مجمع البيان ج 3 ص 261.

جلد 6 - صفحه 286

بينديشد خدا را در ارتكاب مناهى، وَ يَصْبِرْ: و صبر نمايد در مصائب و معاصى.

فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ‌: پس بتحقيق خداى تعالى تباه و ضايع نفرمايد مزد نيكوكاران را و اجر آنها را مرحمت فرمايد.

تنبيه: يكى از صفات حميده صبر مى‌باشد، و آن بر سه قسم است.

اول صبر در طاعت به اين معنى كه در اداى واجبات الهيه صبر و مشقات آن را تحمل نمايد.

قسم دوم: صبر در معصيت يعنى در ترك محرمات سبحانيه صابر باشد و در پيش آمدن معصيتى عنان صبر از دست ندهد و مركب شهوت را به تازيانه خوف جلوگيرى نمايد.

سوم: صبر در مصيبت، يعنى در فوت بستگان و خويشان بردبارى نموده بى‌تابى ننمايد و صبر در معصيت اجرش عظيمتر است؛ چنانچه در كافى شريف به اسناد خود از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه فرمود رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: صبر سه قسم است: صبر نزد مصيبت، و صبر در طاعت، و صبر از معصيت، پس هركه صبر نمايد بر مصيبت تا رد نمايد آن را به نيكوئى بردبارى، بنويسد خداى تعالى براى او سيصد درجه ما بين درجه‌اى تا درجه ديگر فاصله ميان آسمان و زمين. و هر كه صبر در طاعت كند، بنويسد حق سبحانه براى او ششصد درجه، فاصله هر يك از تخوم زمين تا عرش. و هر كه صبر كند از ارتكاب معاصى، بنويسد خداوند متعال براى او نهصد درجه، ميان هر درجه تا درجه ديگر از حد زمين تا منتهاى عرش. «1» تبصره: در كافى شريف به اسناد خود از سدير صيرفى شنيدم: حضرت صادق عليه السّلام فرمود: بدرستى كه در صاحب اين امر شباهتى است (مراد حضرت حجة عجل اللّه فرجه است) از يوسف عليه السّلام.

عرض كردم: گويا حيات او را ذكر فرمائى يا دعواى خصم هلاك او را يا غيبت او را.

«1» اصول كافى ج 2 ص 91، و بحار الانوار ج 71 ص 77 و ص 92.

جلد 6 - صفحه 287

فرمود: براى چه انكار مى‌كند اين را اين امتى كه مانند خوك مى‌باشند كه برادران يوسف اسباط اولاد انبياء تجارت كردند يوسف را، و فروختند او را، و مخاطبه با او نمودند و حال آنكه ايشان برادران او و او برادر آن، نشناختند او را تا آنكه گفت‌ «أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي» پس براى چه انكار مى‌كند اين امت ملعونه اينكه خداوند عز و جل همين امر را نسبت به حجت خود مجرى دارد در زمان غيبت او، چنانچه به يوسف نمود. بدرستى كه ملك مصر ميان او و پدرش هيجده روز فاصله و اگر مى‌خواست او را عالم گرداند هر آينه قدرت داشت و از ابتداى ورود به مصر تا بشارت نه روز شد، پس براى چه انكار مى‌كند اين امت اينكه بجا آورد خداوند عز و جل به حجت خود مانند يوسف عليه السّلام كه راه رود در بازار ايشان و پا گذارد بساط ايشان را و نشناسند تا حق تعالى اذن فرمايد چنانچه اذن داد يوسف عليه السّلام را «قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ؟ قالَ أَنَا يُوسُفُ». «1»

فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ (88) قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ (89) قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ (90) قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا وَ إِنْ كُنَّا لَخاطِئِينَ (91) قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (92)

اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى‌ وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَ أْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ (93)

ترجمه‌

پس چون وارد شدند بر او گفتند اى عزيز رسيد بما و كسانمان سختى و آورديم سرمايه ناقابلى پس تمام كن براى ما پيمانه را و تصدق كن بر ما همانا خدا جزا ميدهد صدقه دهندگان را

گفت آيا دانستيد چه كرديد بيوسف و برادرش هنگاميكه‌

جلد 3 صفحه 173

بوديد نادانان‌

گفتند آيا همانا تو هر آينه تو يوسفى گفت من يوسفم و اين است برادرم بتحقيق منّت نهاد خدا بر ما همانا كسيكه پرهيزكارى كند و صبر نمايد پس همانا خدا ضايع نميكند مزد نيكوكاران را

گفتند بخدا كه بتحقيق بر گزيد تو را خدا بر ما و آنكه بوديم هر آينه خطاكاران‌

گفت نيست سرزنشى بر شما امروز ميآمرزد خدا شما را و او است رحم كننده‌ترين رحم كنندگان‌

ببريد پيراهن من اين را پس بيندازيدش بر روى پدرم ميگردد بينا و بياوريد نزد من خانواده خودتان را تمامى.

تفسير

- برادران بعد از امر پدر بتجسّس از حال دو فرزندش باز مسافرت بمصر نموده و وارد بر عزيز شدند و عرضه داشتند ما دچار قحطى و سختى و پريشانى شديم و ماليه ناچيز پست كمى كه قابل قبول نيست آورديم عياشى از حضرت رضا عليه السّلام روايت نموده كه آن بضاعت مقل بود كه در بلاد آنها زياد بوده و در مقابل تقاضا نمودند كه حسب المعمول هر چند پيمانه گندم بآنها در سفرهاى قبل داده ميشد داده شود بعلاوه ابن يامين بايشان مسترد گردد و بعضى گفته‌اند مرادشان از تصدّق آن بود كه علاوه بر حقّشان در برابر متاعشان عزيز بآنها اضافه‌اى دهد و در معامله با ايشان مسامحه كند و احسان نمايد و از خدا عوض بخواهد در هر حال حضرت يوسف چون حال انكسار و تذلّل و پريشانى آنها را كه در اثر قحطى و اعراض پدر بر آنها روى داده بود مشاهده فرمود يكباره عنان تمالك را از دست داد و خود را بآنها معرّفى فرمود باين بيان كه آيا دانستيد و ديديد كه چه معامله‌اى با يوسف و برادرش نموديد در زمان جوانى و نادانى و مراد گرفتن و بردن و شكنجه نمودن و در چاه انداختن و بغلامى فروختن او و تنها گذاردن بن يامين و سوء سلوك آنها با او بود بطوريكه جرئت سخن گفتن با آنها را بطور عادى نداشت و با آنها نمى‌نشست و غذا نميخورد و مقصود سرزنش ايشان بر اين اعمال نبود چون ظاهرا در آن زمان توبه كرده بودند ولى منظور توجّه آنها بحال خودشان و او و نتيجه اعمال قبيحه و صبر و سكون و اثباتشان در ندامت و عزمشان بر ترك معصيت و فعل طاعت بوده لذا در خاتمه تلقين عذر بآنها فرموده كه بگويند اين اعمال از جهالت و نادانى از ما بروز كرد در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هر گناهى از بنده صادر شود اگر چه دانا باشد در آن حال كه بخاطر خود معصيت خدا را راه داده نادان است چنانچه خداوند حكايت فرموده سخن يوسف عليه السّلام را

جلد 3 صفحه 174

ببرادران خود كه فرمود آيا دانستيد چه كرديد با يوسف و برادرش وقتى نادان بوديد و نسبت جهل بآنها داده براى آنكه خودشان را در خطر معصيت خدا انداختند و حقّا هيچ نادانى و جهلى بالاتر از اين نيست كه بنده بخيال درك لذت ناچيز موقتى خود را در معرض عتاب و عذاب دائم مالك الرقاب قرار دهد و چون ايشان شناختند از اين بيان برادر خود را كه عزيز مصر شده است از روى تعجّب و براى اقرار او سؤال نمودند كه آيا تو همانا تو يوسفى و بعضى گفته‌اند حضرت در وقت پرسش تاج را از سر برداشت و تبسمى فرمود كه از شعاع دندانش كه مخصوص باو بود شناخته شد آفرين بر دهان خندانش آتشين لعل و آب دندانش- و در جواب آنها فرمود بلى من يوسفم و براى مزيد تعريف و توصيف خود اشاره بابن يامين كرد و فرمود و اين برادر ابوينى من است كه خداوند منّت نهاد بر ما بسلامت و كرامت و ما را با يكديگر جمع فرمود همانا هر كه بپرهيزد از معاصى و صبر نمايد بر مصائب البتّه خداوند اجر و مزد او را ضايع و باطل نميكند و پاداش نيكوكارانرا نيكو خواهد داد در اين موقع برادران كاملا منفعل و معتذر و معترف بتقصير شدند و عرضه داشتند قسم بخدا هر آينه اختيار فرمود خدا تو را بر ما بحسن صورت و سريرت و مقام سلطنت و شأن نبوت و ما بوديم خطاكار و جفا كردار و هستيم اميدوار به گذشت تو و عفو پروردگار و حضرت در جواب فرمود تعيير و توبيخ و سرزنش و ملامتى بر شما نيست امروز كه خداوند بمن عزت و قدرت و سلطنت داده از شما گذشتم براى شكر اين نعمت و از خدا مى‌خواهم كه از تقصير شما بگذرد و بيامرزد و اميدوارم كه اجابت فرمايد چون ارحم الراحمين است و پيراهن بهشتى موروث از حضرت ابراهيم عليه السّلام را كه حضرت يعقوب روز كه برادران او را بردند پيچيده و حرز او كرده بود بآنها داد و فرمود برويد و اين پيراهن را با خود ببريد و بيندازيد روى صورت پدرم بينا مى‌شود و شما با او و تمامى خانواده مراجعت بمصر نمائيد و گفته‌اند از خواص اين پيراهن آن بود كه بهر مريضى مى‌پوشاندند شفا مى‌يافت و در مجمع از امام صادق عليه السّلام روايت نموده كه حضرت يعقوب عليه السّلام در اين سفرنامه‌اى بحضرت يوسف عليه السّلام نوشت و مضمون آن نامه را بتفصيل نقل نموده و اجمالش آنستكه بعد از بسمله و معرّفى از خود و بيت ابراهيم خليل الرحمن عليه السّلام مصائب وارده بر خود و شرح ابتلاء بفراق يوسف و تسلّى خاطر خود را

جلد 3 صفحه 175

بابن يامين و برائت ساحت او را از سرقت ذكر فرموده و اخيرا تقاضاى استرداد او را بخود نموده با بيانى كه موجب ترحّم و عطوفت است و آنكه برادران لدى الورود نامه را تقديم و تقاضاى تصدق بر آنها برهائى برادر را نمودند و حضرت يوسف نامه را گرفت و بوسيد و بديده گذارد و گريه كرد و سؤال مذكور در آيه را نمود و اين نامه را عياشى ره نيز از امام باقر عليه السّلام با بيان مفصّل ترى نقل نموده علاوه بر آنكه حضرت يعقوب مورد عتاب الهى شد كه چرا حاجت خود را از غير خدا طلب نموده و توبه كرد و قبول شد و مشمول مغفرت و رحمت گرديد ..

قالُوا أَ إِنَّك‌َ لَأَنت‌َ يُوسُف‌ُ قال‌َ أَنَا يُوسُف‌ُ وَ هذا أَخِي‌ قَد مَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَينا إِنَّه‌ُ مَن‌ يَتَّق‌ِ وَ يَصبِر فَإِن‌َّ اللّه‌َ لا يُضِيع‌ُ أَجرَ المُحسِنِين‌َ (90)

گفتند برادران‌ يوسف‌ آيا محققا ‌شما‌ خودت‌ يوسف‌ هستي‌ فرمود ‌من‌ يوسف‌ هستم‌ و ‌اينکه‌ ‌إبن‌ يامين‌ برادر ‌من‌ ‌است‌ بتحقيق‌ منت‌ گذاشت‌ ‌خدا‌ ‌بر‌ ‌ما بدرستي‌ ‌که‌ كسي‌ ‌که‌ داراي‌ تقوي‌ ‌باشد‌ و صبر ‌در‌ بليات‌ كند ‌پس‌ محققا ‌خدا‌ ضايع‌ نميفرمايد اجر نيكوكاران‌ ‌را‌.

قالُوا أَ إِنَّك‌َ لَأَنت‌َ يُوسُف‌ُ ‌در‌ وجه‌ معرفت‌ ‌آنها‌ ‌به‌ اينكه‌ عزيز مصر يوسف‌ ‌است‌ بعضي‌ گفتند تبسم‌ كرد دندانهاي‌ ‌او‌ ظاهر شد ديدند شبيه‌ دندانهاي‌ يوسف‌ ‌است‌ بعضي‌ گفتند تاج‌ ‌از‌ سر برداشت‌ شناختند لكن‌ اينها خيال‌ بافي‌ ‌است‌ بلكه‌ ظاهر ‌آيه‌ همان‌ كلمه‌ يوسف‌ ‌بود‌ ‌که‌ فرمود هَل‌ عَلِمتُم‌ ما فَعَلتُم‌ بِيُوسُف‌َ وَ أَخِيه‌ِ زيرا احدي‌ ‌از‌ افعالي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ بيوسف‌ و برادرش‌ كردند خبر نداشت‌ جز ‌خود‌ يوسف‌ لذا فهميدند و بنحو سؤال‌ ‌با‌ تأكيد بان‌ و لام‌ و كلمه‌ انت‌ عرض‌ كردند ‌شما‌ يوسف‌ هستي‌ و الا ممكن‌ ‌بود‌ بگويند انت‌ يوسف‌.

قال‌َ أَنَا يُوسُف‌ُ نفرمود انا ‌هو‌ بلكه‌ انا يوسف‌ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ همان‌ همان‌ يوسف‌ مظلوم‌ ‌که‌ ‌در‌ چنگال‌ ‌شما‌ ‌که‌ ‌از‌ پدر و برادرش‌ جدا كرديد و ‌در‌ چاهش‌ انداختيد و بثمن‌ بخس‌ فروختيد ‌من‌ هستم‌ وَ هذا أَخِي‌ ‌که‌ گمان‌ كرديد ‌در‌ حبس‌ عزيز مصر گرفتار ‌است‌ بدانيد ‌که‌ ‌در‌ كمال‌ عزت‌ بوصال‌ برادرش‌ رسيد و نزد ‌او‌ محترم‌ ‌است‌.

جلد 11 - صفحه 265

قَد مَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَينا منّتهاي‌ الهي‌ ‌بر‌ يوسف‌ بسيار ‌است‌: نجات‌ ‌از‌ چاه‌ و حبس‌ و غلامي‌ و رساندن‌ ‌آن‌ بمقام‌ سلطنت‌ مصر و ‌بر‌ برادرش‌ ‌که‌ بچه‌ وسيله‌ ‌که‌ احدي‌ مطلع‌ نشود بوصال‌ برادرش‌ نائل‌ شود.

إِنَّه‌ُ مَن‌ يَتَّق‌ِ ‌از‌ معاصي‌ الهيه‌ و يصبر ‌بر‌ بليات‌ وارده‌ فان‌ اللّه‌ ‌پس‌ محققا خداوند منان‌ اجر متقين‌ و صابرين‌ ‌را‌ ‌لا‌ يضيع‌ ضايع‌ ‌از‌ ‌بين‌ بردن‌ ‌است‌ اجر المحسنين‌ ‌که‌ داراي‌ صفت‌ صبر و تقوي‌ باشند.

]

(آیه 90)- مجموع این جهات، دست به دست هم داد، از یک سو می‌بینند عزیز مصر، از یوسف و بلاهایی که برادران بر سر او آوردند و هیچ کس جز آنها و یوسف از آن خبر نداشت سخن می‌گوید.

از سوی دیگر نامه یعقوب، آنچنان او را هیجان زده می‌کند که گویی نزدیکترین رابطه را با او دارد.

و از سوی سوم، هر چه در قیافه و چهره او بیشتر دقت می‌کنند شباهت او را

ج2، ص447

با برادرشان یوسف بیشتر می‌بینند، اما در عین حال نمی‌توانند باور کنند که یوسف بر مسند عزیز مصر تکیه زده است، او کجا و اینجا کجا؟! لذا با لحنی آمیخته با تردید «گفتند: آیا تو خود یوسف هستی»؟ (قالُوا أَ إِنَّکَ لَأَنْتَ یُوسُفُ).

لحظه‌ها با سرعت می‌گذشت، ولی یوسف نگذارد این زمان، زیاد طولانی شود به ناگاه پرده از چهره حقیقت برداشت، «گفت: آری منم یوسف! و این برادرم بن یامین است»! (قالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی).

ولی برای این که شکر نعمت خدا را که این همه موهبت به او ارزانی داشته به جا آورده باشد و ضمنا درس بزرگی به برداران بدهد اضافه کرد: «خداوند بر ما منت گذارده هر کس تقوا پیشه کند و شکیبایی داشته باشد (خداوند پاداش او را خواهد داد) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمی‌کند» (قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).